Rozdział 63. Smak straty

_______________

styczeń 1857

— MERETE-MARGIT!

Mari poderwała głowę znad chustki, której zawartość wytrząsała nad dołkiem w ziemi. Grzebała w talerzu, kiedy tłuszcz jeszcze był gorący, udając, że je, aż oddzielił się od kości, które lśniły teraz na tle buolža* jak wylizane do czysta.

Przestraszyła się, że to ciotka Jorunn, straszniejsza od wszystkich diabłów, która przyjechała do nich w Midvinter**, w dniu, kiedy licho szaleje, jak twierdził pappa, i od razu zaczęła wprowadzać swoje porządki.

W tym roku obchodzili Boże Narodzenie „jak Bóg przykazał”, od dwudziestego czwartego grudnia do trzynastego stycznia.  Mama się nie kłóciła, bo i tak prawie niczego nie dała rady przygotować i jeszcze mniej jadła, bo wciąż było jej niedobrze. Wymiotowała praktycznie nieprzerwanie, odkąd zaczęła się szkoła i zamiast się zaokrąglać, tylko chudła.

Ciotka utrzymywała, że to dlatego postanowiła z nimi zostać – wcale nie dlatego, że stryjek Steinar miał jej już serdecznie dość i szukał tylko wymówki, żeby się jej pozbyć – żeby pomóc, i przy porodzie, i z przygotowaniami do świąt – w końcu nikt nie potrafi zrobić lepszej smalahove*** od niej.

„Ale przecież ty nie masz dzieci”, zauważyła Mari nieroztropnie, bo Geir stał za daleko, żeby ją uszczypnąć, ale kiedy zobaczyła minę ciotki, nie odważyła się już nic dodać na temat świątecznego jadłospisu. Przynajmniej nie jej, świeżo konfirmowanej i już dorosłej, przypadł zaszczyt wydłubywania oka z owczej czaszki. (Geir, jak przystało na prawdziwego mężczyznę, prawie zemdlał.)

Kiedy ostatniego ranka drzwi wejściowe wreszcie stanęły otworem, żeby Boże Narodzenie mogło opuścić dom, Mari skorzystała z okazji i przemknęła obok resztek świątecznych potraw, którymi ciotka Jorunn próbowała faszerować ich jak gęsi, bo po dwudziestu dniach jedzenia jej też już na sam ich zapach robiło się niedobrze.

Zabrała ze sobą wszystkie porcje mięsa, których nie udało jej się wyrzucić od czasu wizyty w kościele, a nawet jedną porcję Geira, bo była dobrą siostrą, przez całą drogę żałując, że nie mają psa, który wybawiłby ich wszystkich od kulinarnych talentów ciotki.

Przez chwilę zastanawiała się nawet, czy nie poczęstować psa Bjorgmanów, ale szybko zrezygnowała z tego pomysłu – on by jej nie pogryzł, ale kto wie, co zrobiliby właściciele.

Pan Bjorgman wydawał się co prawda czarujący, każdej kobiecie kłaniał się, jakby była królową, ale czasem dobre słowa przyjmował jak obelgę.

Pod względem obrażalskości Kristoffer był do niego podobny, tylko do tego jeszcze wstrętny.

Przed świętami Jens Havik, równie paskudny, przyznał się, że to on przybił jej warkocz do ławki – za co dostało mu się, a przy okazji i Mari – bo prowokuje chłopców! Tym, że ma, podobnie jak ci chłopcy zresztą,  w ł o s y !  – od frøken Østergaard – ale Mari była przekonana, że nie tylko on jest winny, bo na tym etapie dręczenie jej stanowiło już ich wspólną tradycję.

W myślach nazywała ich zbiorczo Skjorta i Ræva****, bo czasem trudno było jej oddzielić jednego od drugiego.

— Natasza chce kolejną dziewczynkę, że mięsa nie je? — To na szczęście nie była ciotka Jorunn, tylko stara szeptucha Trulte, dość upiorna, ale jednak mniej przerażająca. — Powiedz, chciałabyś siostrzyczkę?

Mari nie wolno było z nią rozmawiać, więc nic nie odpowiedziała, chociaż właściwie to wolałaby mieć siostrę niż kolejnego brata, gdyby wolno jej było o tym decydować, bo może wreszcie miałaby się z kim bawić.

Geir był dobrym starszym bratem, naprawdę – przynajmniej na ogół – ale nie był dziewczyną. Mari nie miała zbyt wielu rówieśniczek w okolicy, a te starsze albo młodsze nieszczególnie za nią przepadały. Najdłużej bawiła się z Olgą, córką drwala z Rjukan, ale kiedy Mari udało się wspiąć na drzewo wyżej (o wieeele wyżej) niż jej, wysyczała z dołu „bladź”, jedno z niewielu rosyjskich słów, które Mari znała, i ich przyjaźń zakończyła się tak szybko, jak szybko szyszki posypały się na głowę Olgi.

— Widziałaś już dzieciątko? — dopytywała Trulte, podchodząc bliżej.

Mari uznała, że nikt ostatecznie nie zabraniał jej na nią patrzeć, więc tylko spojrzała na Trulte jak na wariatkę – przecież nie dało się zobaczyć żadnego dziecka, zanim się urodzi, nawet ona to wiedziała – i wytarła tłuste palce w śnieg.

— Nie wierzysz mi — zaśmiała się Trulte. — Ale to prawda! Czasami widać rączkę, a czasami nóżkę, jak dobrze pomacasz, to może nawet wyczujesz główkę!

...

Mama miała błękitne oczy, śniadą cerę i brwi ciemne jak skrzydła kruka. Mari odziedziczyła po niej tylko piegi; przez całe dzieciństwo wydawała jej się nierealnie, oszałamiająco piękna.

Lubiła dotykać włosów mamy; tak długich, że mogła na nich usiąść. Była zachwycona, kiedy mama pozwalała się uczesać, bo warkocz miała gruby jak nadgarstek. Pomoc przy ubieraniu i przygotowywaniu kąpieli Mari lubiła o wiele mniej, ale posłusznie podsuwała jej drewniaki, wiązała tasiemki fartucha i wlewała kolejne wiadra wody do balii.

A woda ciągle się wylewała, bo Mari wciąż nie mogła zapamiętać, że za każdym razem powinno jej być odrobinę mniej.

Nagle mama krzyknęła. Woda zachlupotała, a jej brzuch i piersi wynurzyły się na powierzchnię jak odłamki lodu. Mari też krzyknęła.

— Spo… spokojnie, Meroczka! — wydyszała mama. — To tylko łapuszeczka zaczyna kopać.

Łapuszeczka, łapuszka. Mari znała te słowa od Geira. Pojawiały się w każdej rozmowie dotyczącej dziecka, podobno o niej też tak mówili. Nijako.

Geir twierdził, że to mniej więcej tyle, co kotek „czy coś w tym rodzaju”, w końcu nadal nie wiedzieli, czy będą mieli brata czy siostrę, i może faktycznie się nie mylił, w końcu każdy kotek – koszka, kotik – miał też łapki.

A łapki kończyły się pazurami.

Mari stała jak skamieniała, nie odrywając wzroku od napęczniałego brzucha mamy. Od pępka w dół biegła ciemna, krwawa linia. Czekała, aż zobaczy jakieś poruszenie, odruchowo dotknęła własnego, spróbowała zebrać odpowiednio gruby fałd skóry między palcami, ale było jej za mało. Czy mama miała więcej skóry? Czy pazurom łapuszki uda się przez nią przedrzeć? Już przecież zaczęły drapać od spodu.

— Chyba aż tak cię nie przestraszyłam? — dopytywała mama, mokra i drżąca. — Meroczka?

— Nie — wymamrotała Mari, walcząc z zawrotami głowy. — Tylko skarpety mi przemokły.

Na potwierdzenie swoich słów zatupała głośno w kałuży, która rozlewała jej się pod stopami.

Równie głośno tupała na schodach, przeskakując po kilka stopni na raz, byle jak najdalej, jak najszybciej.

marzec 1857

Ojciec miał dwa zapachy.

Był zapach kawy, tytoniu i śniegu topniejącego na beasce. Kristoff wdychał go przez te krótkie chwile, kiedy pappa wracał do domu i podnosił go do góry, a później zawsze zarzekał się, że to już ostatni raz, bo robi się coraz cięższy, ale on rósł głównie wzdłuż, więc to nigdy nie był ostatni raz.

A później znów znikał.

I był zapach pijaństwa. Unosił się w powietrzu z każdym nieskładnym ruchem rąk ojca, a Kristoff nigdy nie umiał stwierdzić, czy wyczuwa w nim więcej gorzałki czy rzygów. Czasami ojciec się przewracał, a on nie miał siły go podnieść, więc leżał tylko tam, gdzie akurat upadł, krzycząc o małych ludzikach, które chcą go wciągnąć do piekła i upiec na rożnie.

Wracał i odchodził, aż pewnego dnia zamiast niego w progu Granly zjawił się lensman.

Kristoff siedział właśnie na podłodze i kłócił się z Henrikiem o to, jaki kształt ma mieć zagroda dla jego drewnianych zwierzątek, którą budowali z zapałek. Ledwo co postawiona brama się przewróciła, kiedy ktoś zaczął walić do drzwi.

Cioteczka Astrid wytarła dłonie o fartuch i poszła otworzyć, ale ryk Henrika zagłuszał wszystkie słowa, ledwo było słychać trzaśnięcie drzwi. Cioteczka wróciła dziwnie pobladła i z drżącymi wargami.

— Zamknij się — syknął Kristoff i zwrócił się do niej: — Kto to był?

— Lensman. — Cioteczka poprawiła obrus, który wcześniej podniosła Aino, żeby napalić w piecu. — Mówił coś, że dusza jest w niebie, a ciało w Tinne.

Kristoff poczuł, jak krew odpływa mu z twarzy.

— Co? — usłyszał własny głos. — Czyje ciało?

— Leifa.

— Pappa… pappa nie żyje? — Kristoff chciał wstać, ale ugięły się pod nim nogi. Na podłodze skorzystał z okazji, żeby trzepnąć ryczącego Henrika w ucho, bo prawie nic przez niego nie słyszał. — Cioteczko… czy ty w ogóle rozumiesz, co mówisz?

— Jak to? — Cioteczka zmarszczyła czoło i wyciągnęła rękę, żeby oderwać mu od kołnierza luźną nitkę. — Nie, przecież to nie chodziło o naszego Leifa.

...

Chodziło o ich Leifa.

Lensman mówił, że lód na Tinne był zbyt cienki; nawet na Lodowych polach zaczynał się już uginać. Było ciemno, a w ciemności łatwo o błąd.

Zwłaszcza, jeśli jest się pijanym — pomyślał Kristoff, bo od chwili, gdy Ivar zidentyfikował zwłoki  ( I v a r ,  który wyglądał, jakby ktoś zawlókł go do piekła i z powrotem, kiedy wrócił, i tego nikt nie mógł z niego ściągnąć – chociaż to powinien być  o n ,  mięczak Kristoff, nawet na tych swoich żałosnych nogach z galarety) i nie można było udawać, że ich to nie dotyczy, wolał myśleć, że to wina ojca, jego głupoty i braku odpowiedzialności. Że ma prawo winić go za to, że go zostawił, bo złość była łatwiejsza do przełknięcia niż smutek.

...

Kiedy dziadek dostał wiadomość o śmierci ojca, po prostu się przewrócił.

A później już nigdy nie wstał o własnych siłach.

Ragnie Kristoff sam powiedział, kiedy spotkali się po drodze do Hilde, bo on był ponury, a ona uśmiechnięta, z koszykiem pod pachą, i Mørk od razu do niej pobiegł. Może wciąż pachniała trochę ojcem (pappą), bo zaczął ją obwąchiwać i wyglądał, jakby było mu przykro.

Tak wyszło, od słowa do słowa, Mørk-bo-mnie-przewrócisz, czemu-nie-jesteś-dziś-w-szkole-Kristoffer, a-ty-co-robisz, paskudna-pogoda-co, no-paskudna-ojciec-nie-żyje.

Najpierw powiedziała:

— Nie żartuj sobie ze mnie. Leif nie może nie żyć — a on spojrzał na nią jak na idiotkę, bo kto normalny żartuje w ten sposób? I chyba zrozumiała, bo zaczęła płakać, ale nie wydała przy tym z siebie żadnego dźwięku. Osunęła się tylko na kolana, jak marionetka – jakby ktoś nagle przeciął sznurki, które przytrzymywały ją w pionie.

Kristoff pomógł jej wstać. Była lekka, ciążył mu tylko jej żal, ale prawie się przewrócił, kiedy wypaliła znienacka, podobnie jak on chwilę wcześniej:

— Ale ja jestem w ciąży — jakby to stanowiło argument.

I znów wybuchnęła płaczem, już takim prawdziwym – coś, na co sam nie umiał się zdobyć – ale, mimo wszystko, byli siebie warci.

Bliskość stała się warunkowa. Mari mogła przytulić się do mamy tylko, jeśli.

Jeśli akurat stała nad balią z mydlinami – do jej pleców. Ale szybko przestała zmywać, bo ciotka Jorunn powiedziała, że jak ciężarna kobieta obleje sobie brzuch, dziecko będzie pijakiem, „a takich to u was we wsi nie brakuje”.

Jeśli przychodziła ucałować ją na dobranoc – Mari mogła objąć ją za szyję, kiedy się schylała.

Jeśli dziergała kolejne śpioszki dla łapuszeczki i cerowała pończochy – wtedy najłatwiej było oprzeć się o jej nogi, siadając na podłodze, i rozwiązać zadania z rachunków tylko dla chłopców, te trudniejsze, których frøken Østergaard i tak nigdy jej nie sprawdzi.

Ale brzuch rósł i zabierał coraz więcej mamy. Nie zostawało miejsca na zbyt wiele „jeśli”. Nie dało się przytulać do mamy, nie przytulając się do brzucha.

Wciąż marzyła o siostrze, ale żywa, różowa jak wschód słońca dziewczynka nie była tym samym, co nabrzmiały brzuch z mieniącą się w świetle półprzezroczystą kreską, jakby ślad po zadrapaniu zaczął się zabliźniać.

...

Rozgoryczona Mari pośliniła właśnie koniec nitki, żeby przewlec ją przez oczko igły, które nawet dla niej – z drobniejszymi dłońmi bez spuchniętych nadgarstków – wydawała się maciupeńka jak ziarnko piasku, kiedy mama zapytała:

— Co się dzieje, Meroczka?

Igła spadła z brzękiem na stół. Mari nie odpowiedziała.

Mama wciąż była śliczna, i dobra, i taka kochana. Zawsze była bliżej z Geirem, ale tylko odrobinkę, może dlatego, że był starszy – często zamykali się razem w kuchni, gdzie nad parującą kawą łatali mu serce, łamane wciąż od nowa.

Mari nie była o to zazdrosna. Nie była właściwie nawet zazdrosna o łapuszeczkę, nie mogła być, kiedy brzmiało to tak ślicznie, jak podmuch wiatru albo szelest liści, i kiedy wiedziała, że do niej mama musiała kiedyś zwracać się w ten sam sposób.

Ale brakowało jej chwil, kiedy pappa wracał z pracy i całował mamę w czoło – a później ich, bo siedzieli razem z nią w kuchni, Mari na kolanach, a Geir opierał się o podłokietnik krzesła, i słuchali, jak śpiewa albo opowiada im baśnie o skutej lodem krainie, w której łyżki podobne do tych, które wisiały w kuchni, mogły zmienić się w instrumenty, podobnie jak carewna w żabkę.

Teraz nie mogła doczekać się chwili, w której łapuszeczka zmieni się w siostrzyczkę (albo braciszka, jeśli już musi) i wszystko wróci do normy. 

— Nic się nie dzieje — odparła, podnosząc igłę, ale ona wyślizgnęła się jej z palców. Spróbowała jeszcze raz, ale dłoń za bardzo się jej spociła, więc oparła ją płasko o blat i się rozpłakała.

...

U progu marca mama zostawiła zimowe robótki i zajęła się czymś, o czym nie chciała powiedzieć jej aż do chwili, gdy usiadła na krześle obok niej i dotknęła jednego z jej warkoczy. Mari czuła, jak mocno bije jej serce.

— To dla ciebie, Meroczka. — Położyła na stolę laleczkę z ciemnymi warkoczami i haftowaną czerwoną kamizelką od bunadu, zupełnie jak jej własna. Oczy z ciemnych guzików lśniły jak dno lasu po deszczu. — Wątpię, żeby umiała wskazać drogę w ciemności, ale na pewno ci pomoże.

Mari sprawdziła, czy zmieści się w kieszeni, tak jak w baśni o Wasylisie Pięknej, która dla niej zawsze była Mądra.

Zupełnie jak mama.

...

Nazwała lalkę Dunia i przytulała ją każdej nocy, obiecując sobie, że niedługo zamiast niej będzie mogła znów objąć mamę.

Kristoff wsunął palec do ust i splunął.

Znów uniknął odpowiedzi pod tablicą, bo frøken Østergaard stwierdziła, że ma brudne ręce. Przyniosła z kantorka szczotkę do paznokci i tarła jego dłonie tak długo, aż między skórkami a paznokciami pojawiła się krew, ale ona i tak nie była zadowolona. Kristoff wiedział, dlaczego: bo tego, co denerwowało ją w nim najbardziej, nie dało się wytrzeć.

Według niej zawsze miał brudne ręce, w połowie nordhuldriańskie nie mogły być przecież czyste.

Czekała chyba, aż się rozpłacze, bo podczas połajanki patrzyła mu w twarz zamiast na to, co robi, ale on nigdy nie płakał, a ona musiała go wreszcie puścić, kiedy strąciła dzwonek z blatu biurka i reszta dzieciaków zaczęła podnosić się z miejsc.

Frøken Østergaard, wysoka, ciemnooka i paskudna, przypominała trolla, chociaż Kristoff nie lubił tak o niej mówić – głupia Mari Helland twierdziła, że pierwsza użyła tego porównania, o co był na nią zły, bo sam w myślach nazywał frøken Østergaard trollem o wiele, wiele wcześniej – i, zupełnie jak trolli, szczerze jej nie cierpiał, ale ssanie pozdzieranych palców przynajmniej na moment tłumiło uczucie głodu, więc chwilowo nie cierpiał jej odrobinę mniej.

Wymknął się z domu naprawdę wcześnie, bo jeszcze zanim cioteczka Astrid zaczęła krzątać się po kuchni, żeby oszczędzić jej kłopotu kłamania, że jedzenia mają wystarczająco. Wiedział, że nie mają. Było ich teraz w Granly ośmioro, prawie ośmioro i pół.

Zresztą ostatnio odpowiadało mu burczenie w brzuchu, łatwo było się na nim skupić, jak na wszystkich innych czysto fizycznych odczuciach. Kiedy skurczony żołądek przyklejał się do krzyża, nie zostawało wiele miejsca na żałobę.

Odgryzł odstającą skórkę z kciuka, która zaczęła ciągnąć się jak nitki babki lancetowatej, aż za knykieć, przez co natychmiast tego pożałował, ominął wzrokiem widoczne przez okno stadko rozchichotanych dziewczynek, które nigdy nie wychodziły na przerwę, kiedy padało, i zobaczył, jak przy drzwiach wejściowych falują na wietrze śnieżyczki, prawie niewidoczne wśród na wpół stopionych zasp.

Później zobaczył, jak Susanna Pastorówna zrywa jedną z nich – pewnie znowu będzie plotła z nich wianek, wariatka – i przeniósł spojrzenie na leżące poniżej w rowie truchło owcy. Mokre od šlahtti***** kruki oblepiły je jak brudne, jesienne liście.

Krew z własnego ciała smakowała zupełnie inaczej niż w slåbbå****** babci (a może tam wcale nie było krwi, może Gauri po prostu znów był złośliwy, kiedy to mówił) i ani trochę nie syciła.

Właściwie dobrze, że Jens zachorował, bo dzięki temu nie było w szkole. Pewnie próbowałby podzielić się z nim drugim śniadaniem  –  o n !  najłakomszy z łakomych – a to byłoby upokorzenie, którego Kristoff by nie zniósł.

Właściwie dobrze, że Jensa nie było jeszcze z powodu jego otwartej wojny z frøken Østergaard, którą wypowiedział jej, kiedy po raz pierwszy zbiła go do krwi, co skomentowała: „Szczerze dziwi mnie, że nie cieknie z ciebie smalec”.

Kristoff wytarł krwawiący palec o rozprutą kieszeń w spodniach i pomyślał, że koniecznie musi ją zacerować, zanim babcia zauważy.

Znowu splunął i bardzo się ucieszył, że zrobił to akurat w tej chwili, bo kiedy uniósł głowę, zauważył, że w jego stronę zmierza właśnie ten gnojek Viggo Groven.

— A ty dzisiaj w szkole, Bjorgman? Myślałem, że raczej będziesz stawiał płot, bo jak wasza chabeta znowu…

— W dupę se możesz ten płot wsadzić — przerwał mu Kristoff, który miał teraz zupełnie inne rzeczy na głowie niż przejmowanie się tym, z którego pastwiska Kull je trawę, pokrzepiony zapewnieniami Gauriego, że „wszystkie Groveny to przecież pizdy”.

Gauri mówił dużo różnych rzeczy, ale był dokładnie w tym samym wieku, co Anders, starszy brat Viggo, razem przystępowali do konfirmacji, i obaj skończyli szkołę krótko po tym, jak Kristoff zaczął do niej chodzić – więc w tej jednej sprawie mógł mu chyba wierzyć.

— Coś powiedział?

— Schyl się, to ci pokażę — zaproponował brawurowo Kristoff, a później niepotrzebnie spojrzał w górę, żeby stwierdzić, że chociaż Viggo pod każdym względem jest malutkim człowieczkiem, to jednak kiedy tak się nad nim pochyla, z dłońmi zaciśniętymi w luźne pięści i tymi swoimi dwoma latami przewagi, wygląda na wyjątkowo wielkiego.

Opierał ciężar ciała na wysuniętej do tyłu nodze, łokcie miał uniesione na wysokość żeber i przypominał rysia gotowego do rzucenia się na ofiarę.

Kristoff odskoczył, kiedy prawa pięść uderzyła w pień drzewa, o które się opierał.

— Żebym cię jutro lepiej zobaczył ze sztachetami w łapach, bo…

Bo co? Kristoff walczył z instynktem, który kazał mu odsunąć się jeszcze dalej, w napięciu czekając, aż dokończy zdanie, żeby szybko coś odpyskować, jakieś o-już-się-boję byle co, żeby Viggo wiedział, że tak w ogóle to może mu naskoczyć.

Naprawdę się nie bał. Bo co najgorszego mógł mu zrobić, jednak trafić?

No, bo co? — ponaglił go w myślach, a Viggo, zupełnie jakby go usłyszał, potrząsnął głową. Opuścił ręce i obnażył zęby.

— Lepiej, żebym cię jutro zobaczył ze sztachetami — powtórzył. Cedził słowa powoli, ostrzegawczo. Jego ton brzmiał jak uniesiony palec. — Twój stary miał się tym zająć, zanim się zachlał, ale on to chyba nic w życiu, poza flaszką wódki, skończyć nie potrafił, co?

Kristoff otworzył usta, ale nie słyszał, co mu odpowiada. Dzwonienie w uszach wszystko mu zagłuszało; było tak głośne, że prawie zobaczył pod powiekami zorzę.

Nie czuł, jak poruszają się jego stopy, nie był świadomy wijącej się spirali, którą zaczęły tworzyć wokół nich pozostałe dzieciaki, które wyszły na podwórze, jak wąż Midgardsorm oplatający się wokół samego siebie.

Patrzył tylko, jak Viggo się odwraca, zbyt pewny siebie i niewystarczająco szybki, a później, jak czyjaś zakrwawiona pięść spada na jego głowę z przyprawiającym o mdłości łoskotem.

Porażone siłą uderzenia palce zsunęły się po plecach koszuli, pozostawiona przez nie szkarłatna smuga kontrastowała z jasnym materiałem jak odpryski czerwonej farby na białym płocie.

Wszystko wydarzyło się w mgnieniu oka. Stopy Viggo ugrzęzły w błocie, kolana ugięły się w pół kroku, a on wylądował twarzą prosto w samotnej plamie muohtariekta*******.

Kristoff przez chwilę mu się przyglądał, zszokowany i niepewny, czy jest nieprzytomny, czy martwy, i na co właściwie miałby większą nadzieję, ale wtedy Viggo wrzasnął:

— Zajebię cię! — Oczy błyszczały mu żądzą mordu, kiedy uniósł dłoń do skroni i chwiejnie usiadł. — Ty…

Znów coś krzyknął, na pewno nic gorszego, bo chyba nie dałoby się już powiedzieć nic gorszego, ale umysł Kristoffa nie potrafił złapać jego słów i nadać im znaczenia.

Nie, to  o n  go zabije.

Wyobraził sobie, że Viggo stanowi tylko grubą lodową pokrywę, jak na Lodowych Polach w środku zimy, jeśli na niej pojawiały się jakieś pęknięcia, nie trzeba było się ich bać, bo mróz wkrótce znów je zamykał.

Dłonie Kristoffa były teraz piłą i świdrem, musiały strzaskać geardni********.

Rzucił mu się na plecy, zanim zdążył się podnieść, kłykcie idealnie wypełniły przestrzenie między wystającymi kręgami. Kolano wwierciło się w mostek jak wiertło, but przyszpilił dłoń.

Viggo wierzgał, starając się uwolnić, widział, jak stara się użyć drugiego ramienia, żeby go uderzyć, wije się pod nim, żeby go kopnąć, ale kąt, pod jakim leżał sprawiał, że dosięgnięcie Kristoffa, który zmienił się teraz w guobla, było niemożliwe.

Kristoff z trudem oddychał. Wszystkie żyły pulsowały mu oszołomieniem na widok tego, co zrobił. Cios za ciosem, kiedy kłykcie przyciskały się do śladów, które zostawiły opuszki, zupełnie zapomniał o bólu w dłoniach.

Viggo coś krzyknął, jakieś imię – ale nie jego, chociaż słyszał też, że ktoś woła  j e g o  – Kristoff przeniósł wzrok na jego usta, próbując wyczytać z krwi znaczenie, jak noaidi.

Viggo kiwnął głową i nagle ktoś szarpnął Kristoffa za kołnierz na karku.

— Din lille jævel!*********

Zatoczył się, ale utrzymałby równowagę, gdyby ktoś nie podciął go w kolanach. Upadł w coś tak miękkiego, że ugięło się pod nim i przez chwilę czuł się, jakby spadał. Dotarł do niego jakiś słodkawy zapach. Ten sam wyczuwał w Heimsett, ten sam snuł się po Wiosce zawsze, kiedy ktoś leżał na marach.

Śmierć.

Tak pachniała śmierć.

— Wstawaj, pyse********** — warknął Anders Groven, mierząc go lodowatym spojrzeniem. Też był wysoki, wyższy niż Viggo. I barczysty. A do tego beaska, w której ciągle paradował, nawet z dala od Lodowych Pól i długo po zakończeniu zimy, dodawała mu kilka tommer w obwodzie.

Kristoff popatrzył na niego, pomyślał o wielkim szarym niedźwiedziu stojącym na tylnych łapach, i jeszcze przez chwilę klęczał bezradnie w – teraz to do niego dotarło – rozbabranych wnętrznościach owcy. Oderwane od żerowiska kruki podniosły lament, biły wściekle skrzydłami. Pomyślał, że może jako kolejne zaniosą do gniazda jego oczy.

— Nie? — warknął znów Anders; brudne od snusu krople śliny osadzające się na zębach przypominały wijące się na ziemi larwy. — To ci może, kurwa, pomogę.

Jego palce zacisnęły się na łopatce Kristoffa, połamane paznokcie wbiły w przerwy między kośćmi. I pociągnął do góry.

Mocno.

Ale Kristoff wcale nie wstał.

Tylko jego ręka się uniosła. W górę, w bok, do tyłu, aż wreszcie prawy łokieć ustawił się pod kątem prostym i dotknął krzyża.

To było bardzo dziwne uczucie, przypominało mu wyciąganie korka z butelki. Puk! Ramię oddzieliło się od barku i nagle stało się przerażająco bezwładne.

Kiedy jego własna opadająca dłoń uderzyła go w udo, Kristoff się zachwiał i runął na twarz w breję o konsystencji kaszy, równie nierównej, grudkowatej i kleistej. Ale żadna kasza, nawet ta przypalana przez ojca, nigdy nie cuchnęła tak bardzo.

Czuł swoje zimne, szorstkie palce, ale kiedy spróbował nimi poruszyć, żółć podeszła mu do gardła.

Niezdolny przesunąć się bardziej, podniósł tylko głowę, oparł czoło kilka tommer dalej, o śliską trawę, gdzie pod omdlewająco słodkiego zapachu padliny przebijała się kwaśnawa woń gnijącej słomy.

Zwymiotował, wyrzucając z siebie kolejny zapach drażniący nozdrza i żołądek – więc zwymiotował jeszcze raz.

Kiedy zamykał oczy, wciąż widział jeszcze drwiąco zadarte w górę czubki kommagar Andersa; gdzieś pod nimi jęczał Viggo.

Mrug.

Na policzku usiadła mu mucha. Wzdrygnął się i wylądował we własnych rzygach. Kiedy wymiotował po raz kolejny, do ust prawie wpadła mu druga.

Mrug.

Zadźwięczał dzwonek, dzieciaki cichły i oddalały się coraz bardziej, nawet głosy Grovenów – kipiący i zbolały – nie były już tak wyraźne. Kristoff z trudem się obrócił. Przed jego nosem wzniósł się do lotu kruk, przepędzony drobną dłonią z haftowaną chusteczką w palcach.

Zmarszczył brwi. Ruszył lewym ramieniem, żeby otrzeć kącik ust, do których znów podjeżdżał mu pusty flak żołądka i zobaczył, jak Mari Helland ze zdartymi kolanami klęka obok. Jej fartuszek stanowił jaśniejącą wyspę wśród oceanu padliny, krwi i wymiocin. Chusteczka drżała, ale ona nie opuszczała ręki.

Kristoff chciał unieść własną, żeby ją odtrącić, ale zdążył już zapomnieć, że prawa nie zadziała, i znów upadł.

A później jeszcze raz, bez słowa, aż w końcu, nadal milcząc, udało mu się podnieść. Składał się jak akordeon – na łokieć – au! nie, lewy łokieć, tylko lewy – na kolana, oba. I do góry – au – spokojnie, jeszcze raz, hop! – a teraz krok. Do przodu – nie, do góry, jeszcze do góry, musiał wyjść z rowu – i w lewo, w stronę ścieżki.

Mari też się do niego nie odezwała. Nawet się nie podniosła, ale trzymała teraz fartuszek oburącz, ręce się jej trzęsły, widział to po ich wydłużonym cieniu, który kładł się na drodze.

Kristoffer nie przyszedł do szkoły ani następnego dnia, ani nawet w następnych tygodniach. Mari widywała tylko czasem, jak spaceruje z tym swoim reniferem po lesie i lewą ręką – prawą miał na temblaku – rzuca psu patyki, ale nie odważyła się podejść.

kwiecień 1857

Dziadek siadywał na progu w Granly, ktoś zawsze wynosił dla niego bujany fotel, który sam zrobił i na którym kiedyś obrabiał huby i sprzedawał za kilka øre za sztukę.

Płozy skrzypiały jak szron, podobnie jak napinająca się skóra na dłoniach dziadka. Zwykle poza niezdarnym pykaniem fajki wetkniętej w prawy kącik ust stanowiło to jedyny dźwięk, bo dziadek rozmawiał tylko z Ragną – nawet z babcią nie bardzo. Lubił też, kiedy Juhani się do niego przysiadał, bo cisza w jego towarzystwie nie domagała się, żeby ją przerwać.

Dlatego Kristoff tak się zdziwił, kiedy cioteczka powiedziała, że dziadek chce mu coś powiedzieć. Usiadł na zydlu i wpatrywał się w niego niewidzącym spojrzeniem, we wszystkie zmarszczki, cień wąsa i oczy w kolorze lodu, i miał wrażenie, że ostatnie troski odebrały mu twarz.

— Obiecaj — powiedział dziadek, i chociaż lewa dłoń leżała bezwładnie na pikowanym kocu, prawa zacisnęła się na jego nadgarstku jak chwytak do lodu, a z rozedrganego ruchu ust Kristoff wywnioskował resztę zdania: mi coś.

Po plecach przebiegł mu dreszcz. Jednocześnie nie miał pojęcia, co zaraz usłyszy i jakby tylko na to czekał.

— Nie pójdziesz… na wydobywcę — lodu.

— Ale Juhani jest wydobywcą! — zaprotestował Kristoff. — Jemu nic takiego nie mówiłeś?

— Juhani…

Kristoff czekał, aż dziadek dokończy i liczył kółka z fajki unoszące się w stronę nieba, które powoli traciło swój błękit.

— Juhani jest synem swojego ojca. A ty jesteś synem swojego.

Dym unosił się pośród szarości topniejącego śniegu i czarnego błota na podwórzu. Kristoff chciał rozprostować palce, ale nie udało mu się wyszarpnąć z uścisku dziadka, więc tylko złapał za róg koca. Był równie zielony jak żyły na przezroczystych dłoniach dziadka.

— Obiecujesz?

— Ja… — Złapał wystającą nitkę między serdeczny i środkowy palec i ciągnął tak długo, aż udało mu się ją wyszarpnąć, a oddech dziadka zwolnił i uścisk osłabł, aż musiał się nad nim pochylić – ale wtedy tylko zasnął.

Kristoff rzucił się pędem z powrotem do domu, tak szybko, jak tylko pozwalał mu na to ciężar niespełnionej obietnicy.

maj 1857

Mama krzyczała tak długo, aż nie zemdlała. Jej ból odbijał się od oczu Duni, którą Mari postawiła na stołku przy łóżku – a później przestał, bo lalka spadła, kiedy ciotka Jorunn wstała, żeby zawołać Geira.

Mari schyliła się, żeby podnieść Dunię i zobaczyła, że prześcieradło robi się coraz bardziej czerwone.

Pappa pojechał po doktora, Geir miał biec po akuszerkę. Ciotka Jorunn gotowała wodę, wyciągała czyste prześcieradła, ocierała mamie czoło i szeptała rzeczy, których Mari nie rozumiała. A ona mogła tylko siedzieć i trzymać mamę za rękę, bo nie było nikogo, kto zwolniłby ją z tego obowiązku, dopóki uścisk samoistnie nie osłabł.

Dopiero kiedy zdyszany Geir wrócił i przepuścił przed sobą akuszerkę, ona wykrzyknęła:

  — Jezus Maria, co to dziecko tutaj robi? — A Mari przez chwilę miała nadzieję, że może to łapuszeczka wreszcie się rodzi, ale kobieta wskazała na nią palcem i nakazała bratu: — Natychmiast ją zabierz!

Geir podszedł do Mari z oczami okrągłymi jak brzuch mamy, położył jej drżącą dłoń na ramieniu i pociągnął w stronę drzwi.

Coś kazało jej się zatrzymać w progu, ale nie była w stanie się zmusić do obejrzenia. Chciała coś powiedzieć, ale pomyślała, że mama pewnie i tak jej teraz nie usłyszy. A zresztą – na pewno wiedziała.

...

Na schodach usłyszeli jeszcze:

— Dziecko źle się ułożyło.

— Co to znaczy? — szepnęła Mari, ściskając dłoń brata. Wydawało jej się, że robi to tak mocno, jak wcześniej mama.

Geir przełknął ślinę. Nawet w półmroku zauważyła, że pobladł.

— Nie wiem — odparł. — Chodź już. Jak wracałem do domu, widziałem twoich kolegów. Może do nich pójdziesz?

— Ale ja przecież nie mam kolegów.

— Meroczka,  b ł a g a m  cię.

...

Więc poszła.

Skjorta i Ræva siedzieli pod płotem w Neset i grali w kulki, ale z jakiegoś powodu było jej już głupio tak ich nazywać.

Kristoffer był odwrócony do niej bokiem, bandaże zniknęły, ale krzywił się za każdym razem, kiedy mocniej machnął prawą ręką. Później się reflektował i przy następnym rzucie używał lewej; przegrywał.

— Mogę z wami zagrać? — zagadnęła Mari.

— Nie — odpowiedzieli chórem. Żaden nie podniósł głowy.

— Bo co?

Dwie małe kulki zaturkotały w piasku i zderzyły się z większą. 

Mari czuła w sobie dziwną energię, a jednocześnie wściekłość i przerażenie, których nie dało się od siebie oddzielić. Podeszła bliżej, zacierając granice wyrysowane na ziemi.

— Bo co?! — powtórzyła i nadepnęła na największą z kulek.

Kristoffer tylko uciekł wzrokiem. Jens poczerwieniał i aż wstał, wzdychając ciężko.

— Bo-o-o — zaczął wyliczać, po kolei rozkładając palce — jesteś dziewczyną, jesteś głupia, dziewczyny nie umieją grać w kulki, a poza tym to my tu dużo przeklinamy, a dziewczyny nie przeklinają, i zaraz pewnie polecisz na skargę.

— Ja też przeklinam!

Wymienili spojrzenia, bardzo poważne, a ona chwilę za późno zrozumiała, że cała ta powaga poprzedza żart, bo Jens parsknął śmiechem (Kristoffer uniósł dłoń do twarzy, więc jego reakcji nie była pewna), wziął się pod boki i stwierdził:

— Ahaaa. Pewnie nawet nie wiesz, co to znaczy „pikk”. A to i tak jedno z  ł a d n i e j s z y c h  słów, jakich używamy.

Mari prychnęła.

— Tak się składa, że  d o s k o n a l e  wiem, co to znaczy! Mogę się nawet założyć, że znam o wiele więcej słów na kutasa niż wy dwaj razem wzięci.

— Jaaasne.

— A chcesz się założyć?

— A chcesz przegrać?

Jens z powrotem usiadł. Pokręcił głową z rozbawieniem i szturchnął przyjaciela w ramię.

— Co powiesz, Kristoff? — Mari zmarszczyła nos. Było coś dziwnego w tej wersji jego imienia. Nie słyszała, żeby ktokolwiek inny tak go nazywał. Jakby w tej jednej brakującej sylabie zawierało się coś jeszcze. — Pozwolimy, żeby się upokorzyła?

— Jak jej tak zależy. — Kristoffer wzruszył ramionami i jęknął.

...

Mari wygrała. Żaden nie znał słowa „kuśka”.

...

Miała ręce i sukienkę brudną od piasku i trawy, na którą przewróciła Jensa (z trudem, bo z trudem, ale udało się), kiedy odmówił uznania jej wygranej. Pomyślała, że lepiej będzie, jeśli najpierw się umyje, zanim wróci do domu, żeby nie wysłuchiwać gderania ciotki.

Przy studni minęła się z doktorem. Nawet nie wiedziała, jak się nazywa. U nich nikt nigdy nie chorował. Pamiętała, jak był w Wiosce Wydobywców tylko raz, kiedy Kristoffer zniknął na kilka dni i wrócił ze złamaną ręką, i wszyscy mówili, że w głowie mu się poprzestawiało.

Woda ściekała doktorowi po przedramionach, które uniósł przed siebie w obronnym geście, aż do szlaczków krwi na podwiniętych mankietach. Pokręcił głową.

Nie była pewna, czy nie zrozumiała, czy tak naprawdę nie chce rozumieć, co ma jej do przekazania.

...

Nie pamiętała, kto powiedział to pierwszy: mama nie żyje.

Pamiętała tylko, że ciotka Jorunn, zadziwiająco miła jak na nią, powiedziała, że nie żyje też Dymitr. Podała jej przy tym szklankę wody, przez co w pierwszej chwili Mari nie odróżniła żałoby od pragnienia.

Wtedy dowiedziała się, że miała – mogła mieć – brata. Że dostałby imię po dziadku ze strony mamy, jedyne wolne, które jeszcze im zostało.

Oni umarli, a ona w tym czasie grała w kulki.

...

— Oj tak, poród pośladkowy, jak to się mówi — mądrze pokiwała głową Trulte, kiedy tylko ją zobaczyła. Mari udało się uniknąć jej pod sklepem, ciotka Jorunn złapała ją wtedy za rękę i przeszły na drugą stronę drogi. Mamrotała o niespełnionych ambicjach i zabobonach, że po coś jednak pozwolili akuszerkom się kształcić, i że ta kobieta Boga się nie boi.

Ale później zaniosły zakupy do domu, Mari już dawno zebrała jajka z kurnika, więc kiedy ciotka zaczęła liczyć, czy na pewno wystarczy jej mąki na ciasto na stypę, została sama ze sobą.

Geir gdzieś przepadł, więc wróciła w miejsce, gdzie grali w kulki i zebrała wszystkie, które przeoczyli chłopcy i poszła nad Tinne, żeby wrzucić je do rzeki. Kiedy tak stała na mostku, pojawiła się Trulte.

— Nikt cię nie pytał — warknęła w odpowiedzi.

— Ano nie — przytaknęła szeptucha. Zbliżyła się leniwym krokiem i znienacka złapała ją za rękę. — A szkoda. Bo wiesz, co się w takich przypadkach robi?

Mari się szarpnęła, bez skutku.

— Obraca się dzieciątko. — Uniosła jej własną, zastygłą dłoń z rozczapierzonymi jak skrzydła ptaka palcami, do oczu. — A nie każdy ma takie małe rączki, jak ty, Merete-Margit.

...

Długo śniła o morzach zakrwawionych prześcieradeł, których nie mogła przepłynąć. Łapuszeczki porastające dno chwytały ją za kostki i wciągały pod powierzchnię. Wołała mamę, która siedziała uśmiechnięta na brzegu i udawała, że jej nie widzi.

Od czasu pierwszego snu bała się już spać sama. Nawet kiedy nazywała Dunię Eudokią, nie czuła się wcale doroślejsza i mniej przerażona.

Rano pappa podniósł ze szmacianego dywanika pod łóżkiem dwa guziki.

 — Głupio się na mnie patrzyła — chlipnęła Mari. Później płakali już razem.

Wszyscy płakali.

Słyszała szloch Geira przez uchylone drzwi, ale kiedy nacisnęła na klamkę, rozszlochał się jeszcze bardziej.

— Powinienem się tobą opiekować, Meroczka! Co ze mnie za mężczyzna?

Ale on przecież nie był mężczyzną, był tylko chłopcem, dopiero co skończył piętnaście lat, nie znalazł jeszcze pracy. Mężczyzną był pappa, trzy razy starszy, który też płakał. Od razu wyszedł z domu, żeby zbić trumnę. Nie było zimno, ale łzy lśniły w jego gęstej brodzie jak kryształki lodu.

— To było straszne, naprawdę straszne — powtarzała ciotka Jorunn, która myła i ubierała mamę przed pogrzebem. I Dymitra, nie mogli zapominać, że prawie-był też Dymitr, chociaż Mari łatwiej byłoby się pogodzić z tym, że łapuszeczka znika niż z tym, że traci brata. Miała oczy tak zapuchnięte od płaczu, że wyglądała, jakby ktoś ją uderzył.

W nocy Mari zaczęła wczołgiwać się do łóżka pappy. Wciskała nos w jego szyję, która była mniej szorstka niż zwykle, tylko mokra.

Wszyscy płakali.

...

Pogrzeb mamy odbył się dwa dni po Bjørnevåk***********; zaledwie pięć po śmierci. Cerkiewne pieśni, które intonował batiuszka Tichon, kruszyły Mari serce, chociaż niewiele rozumiała – nie tylko z nich, w ogóle. Wszystko działo się tak szybko, że realne wydawało się tylko, kiedy dostrzegała w tłumie bladą twarz Kristoffera, który wciąż jeszcze nie pogrzebał ojca.

Rzuciła garść ziemi na wieko trumny, a później odsunęła się z powrotem do miejsca, gdzie stali wcześniej. Pappa trzymał ich dłońmi o czarnych paznokciach tak, jakby byli kulami, bez których upadnie. Jej położył rękę na głowie, Geirowi na ramieniu. Ciotka Jorunn chlipała gdzieś w tle.

To była teraz jej rodzina.

...

Pogrzeb pana Bjorgmana był w kolejną niedzielę. Do tego czasu na grobie mamy i Dymitra zdążył już stanąć krzyż, i choć pappa zapalił świeczkę w małej grocie z kamieni, którą ustawił Geir, żeby chronić ogień przed wiatrem, Mari jeszcze nie zbliżyła się na tyle, żeby odczytać napis.

Wiedziała, co jest napisane o mamie: Byłaś moją miłością, ale nie byłaś własnością, więc musiałem oddać Cię Bogu. Nie wiedziała, czy jest jakiś napis dotyczący brata, którego nigdy nie poznali, tęsknota za którym objawiała się w mrowieniu nad górną wargą, jakby zaraz miała zemdleć. Może ciemne kropki poniżej to tylko skazy na drewnie?

Geir nie mówił, a ona nie pytała.

Tylko wiatr szeleścił w gałęziach bzów, burząc spokój cmentarza. Wrzosowo-białe ramiona wyciągały się nad nimi. W tym roku zakwitły wyjątkowo wcześnie. Ona była za niska, ale brat zahaczył o nie głową, kiedy przechodzili przez bramę, a one jak czułe palce przeczesały mu włosy.

Kiedy Mari zadarła głowę do góry, wziął ją na ręce, żeby mogła zerwać gałązkę. Ręka w rękę, położyli ją przy zimnej kamiennej płycie, ona bardziej różową, on tak purpurową, że prawie czarną.

Wszystko było nie tak; wokół wyrastała wiosna, nowe życie zbliżało się nawet tam, w miejscu wiecznego spoczynku ludzi.

— Nie chcę zakładać bunadu — zaprotestował Kristoff, ojciec na pewno by się z nim zgodził, ale z cioteczką Astrid nie było dyskusji. — Będę wyglądał jak pajac.

Zerknął błagalnie na babcię, zajętą krochmaleniem koszuli. Jeszcze nie skończyła, a koszula już wyglądała na tak sztywną, że mogłaby stać o własnych siłach. Wyobraził sobie, że on zostaje w domu, jego ubranie wybiera się na pogrzeb i jest tak, jakby nic w ogóle się nie wydarzyło.

Od dwóch miesięcy żyli w zawieszeniu, czekając na roztopy, aż ziemia zmięknie wystarczająco, żeby wbić w nią łopatę. Trumna stała w szopie, pod którą wył Mørk, jakby coś go opętało, ciało ojca było w środku – ale za każdym razem, kiedy mijał Tinne, Kristoffa przebiegał dreszcz. Powierzchnia rzeki była gładka i spokojna, ale przestał mieć pewność, co kryje jej toń.

— Trochę ciasno — zmartwiła się babcia, pomagając mu przełożyć prawe ramię przez otwór w kamizelce. — No nic, nie będziesz zapinał ostatniego guzika.

— Może pod szyją zawiążemy mu chustę? — zasugerowała Aino, jakby go tam nie było.

Wszystkie miały schrypnięte od płaczu głosy, ale suche oczy. Cioteczka powiedziała, że nikomu nie będą sprawiać przyjemności i nie pokażą się w kościele popuchnięte i zaczerwienione, a on poczuł się przez to odrobinę lepiej, bo jako jedyny nie uronił ani jednej łzy. Nawet dziadek płakał, chociaż tylko dobrą połową twarzy.

— No to przynajmniej kapelusza nie! — jęknął Kristoff. — Nawet nie podniosę ręki tak wysoko, żeby go założyć — skłamał, bo oczywiście, że mógłby podnieść. Mógł nawet jeszcze z ręką na temblaku – próbował. Bolałoby jak diabli, ale mógłby.

— Ja ci chętnie pomogę — zaproponował Gauri, też cały biało-czarno-czerwony i długonogi jak bocian, a później wcisnął mu rondo aż na oczy.

...

Ale nie zasłaniał się już bólem ręki, kiedy pastorowa złapała go przed wejściem do kościoła i zwróciła uwagę, że w Domu Bożym nie wolno mu nosić kapelusza.

— Ciekawe, że akurat pani to mówi — mruknął, z pogardą łypiąc na plątaninę wstążek powiewającą na szerokim rondzie kapelusza jak na karuzeli, którą widział kiedyś w gazecie.

...

— Największe zło to takie, które popełnione zostaje w ukryciu, i największym grzesznikiem jest ten, który chowa się pod płaszczem diabła i szydzi z Boga — grzmiał pastor z ambony, patrząc mu w oczy. — Ale nie myślcie, że wasze grzechy pozostają niezauważone, bo Pan widzi i Pan karze.

Kristoff siedział w pierwszej ławce, z hardo uniesionym podbródkiem i nie spuszczał z niego wzroku ani na chwilę, chociaż ludzie dookoła skłonili głowy i bielone ściany wypełnił cichy, jednostajny pomruk wyznawanych grzechów.

Już mu się przypomniało, dlaczego nigdy nie bywali w kościele.

Pastor odczytał fragment Ewangelii według świętego Marka.

 

Nie masz nic na zewnątrz poza człowiekiem, co by wchodząc w niego, mogło go skalać, lecz to, co wychodzi z człowieka, to kala człowieka.

 

— Daj spokój, Stine, nie będę tego słuchał!

Huknęły wierzeje kościelnych drzwi. Mari odwróciła się, żeby zobaczyć, co się stało, ale ciotka Jorunn szarpnęła ją za ramię.

— Havik wyszedł! — szepnął czyjś oburzony głos z tyłu.

Mari dyskretnie zerknęła na panią Astrid, która siedziała kilka rzędów dalej po lewej stronie, bo na tyle mogła sobie pozwolić, nie narażając się ciotce. Usta jej drżały, Mari zobaczyła to dokładnie, kiedy pochyliła się nad swoim ojcem, a on wypuścił z dłoni laskę, która leżała w przejściu do końca mszy jak wąż.

 

Albowiem z wnętrza, z serca ludzkiego pochodzą złe myśli, wszeteczeństwa, kradzieże, morderstwa,

Cudzołóstwo, chciwość, złość, podstęp, lubieżność, zawiść, bluźnierstwo, pycha, głupota;

Wszystko to złe pochodzi z wewnątrz i kala człowieka************.

Kristoff w kapeluszu przesiedział całą mszę i podążył za trumną.

Na znak szacunku ściągnął go dopiero, kiedy była spuszczana do ziemi i już nie założył z powrotem, bo ten widok kosztował go zbyt wiele sił.

Wszyscy byli eleganccy i poważni, zupełnie jak na pogrzebie mamy. Wszystkie kobiety – z wyjątkiem pastorowej – ubrane były w bunady, ciemne spódnice łopotały na tle nieśmiałej majowej zieleni. Niektórzy mężczyźni też włożyli bunady: ci, którzy nie pracowali jako wydobywcy lodu. Wydobywcy pocili się w beaskach, pewnie zwłaszcza Anders Groven, który swojej nie ściągał chyba nigdy od czasu, gdy zaczął pracę; Mari minęła go z pogardliwą miną.

— Idź złożyć kondolencje — poleciła ciotka Jorunn, kiedy wysunęli się na przód kolejki oczekujących, wbijając jej kłykcie pod łopatkę.

Mari zerknęła w miejsce, w którym stał Kristoffer. Nie miał chusteczki, miał pusty wzrok, ani razu nie pociągnął nosem i wyglądał, jakby w ogóle nie płakał. Nigdy w życiu.

Pomyślałaby, że nic go nie obchodzi, gdyby nie widziała go wtedy pod szkołą. Wyglądał dokładnie tak samo, jakby wewnątrz zwijał się z bólu, ale nie umiał tego wyrazić. Gdzieś pod powierzchnią, głęboko w środku –  m u s i a ł o  go boleć.

Jej samej czasem wydawało się, że umarła razem z mamą, a przecież jej rodzina miała szczęście.

Tak się na to mówiło. Mieli szczęście, bo mogli pochować mamę od razu, nawet wcześniej, niż Kristoffer ojca. Nie musieli żyć w domu śmierci, które wyrastały zimą w całej Wiosce, kiedy pękała kra albo schodziła lawina.

Mieli szczęście, bo batiuszka Tichon wygłosił piękne kazanie, w języku wiatru, trzaskających płomieni i płatków śniegu, i nawet, jeśli powiedział coś, czego nie wypadało, i tak tego nie zrozumieli. (No, może Geir.)

Mieli szczęście, bo kondolencje wydawały się szczere, Mari nie słyszała, żeby ktoś za ich plecami krzywił się z pogardą albo mówił „pijak” tym samym tonem, co ciotka Jorunn, jakby to słowo samo w sobie usprawiedliwiało przedwczesną śmierć.

Pappa nachylił się do niej i powiedział:

— Życie już na ziemi chłopa nie oszczędzało — chłodno i cicho, tak że stojąca najbliżej Mari ledwo usłyszała. — Daj mu spokój chociaż po śmierci.

Mieli szczęście, bo inni mieli gorzej i przynajmniej tym mogli się pocieszać.

— Co chcesz? — zapytał groźnie Jens, kiedy Mari się zbliżyła. Nie zwróciła na niego wcześniej uwagi; teraz zrobił krok do przodu, niziutki i okrąglutki jak największa szklana kulka, jakby chciał zasłonić sobą patykowatego Kristoffera, pół głowy niższy niego, możliwe, że nawet trochę od niej, i może nawet by się zaśmiała na ten widok, gdyby nie okoliczności.

— Złożyć kondolencje. — Im Kristoffer nie składał; mówiła pani Astrid, a on stał obok, przyciśnięty jej dłonią na głowie, i patrzył w ziemię.

— Odczep się od niej, Jens — powiedział teraz. Jego głos przypominał ciche westchnienie. Przeniósł na nią zrezygnowane spojrzenie. — No, dawaj.

Zabrzmiało, jakby szykował się na cios.

Mari zerknęła przez ramię na ciotkę Jorunn, zobaczyła, jak wyrzuca ręce do góry i pospiesznym krokiem oddala się w stronę pastorowej, pewnie żeby z nią ubolewać nad upadkiem ludzkim.

Upewniła się, że jest już poza zasięgiem słuchu, zanim wypaliła:

— Z tego pastora to kawał chuja, co?

Kristoffer zamrugał rzęsiście, jakby coś wpadło mu do oka.

— Ajuści — odparł powoli. Wydał się odrobinę niepewny.

Uśmiech błąkał się po jego ustach jak wieczór w górach po dniu dobrej pogody, ale Mari nie zobaczyła go w pełni. Oprócz twarzy nic się w nim nie poruszyło; lewa ręka pozostała wciśnięta w kieszeń kusych spodni, prawa zwisała bezwładnie wzdłuż boku. Tylko kapelusz odrobinę przekrzywił się na wietrze.

I właśnie wtedy Mari pomyślała, że jest w tym dziwnym, ponurym chłopcu coś, co sprawia, że chce, żeby następnym razem uśmiechnął się do niej naprawdę. Że chce sprawić, żeby w ogóle uśmiechał się częściej.

_______________

* Buolža (płn.-lap.) – twardy śnieg lub lód pokrywający wzgórze.

** Midvinter – dzień środka zimy (utożsamiany z dniem przesilenia zimowego, 21 grudnia).

*** Smalahove – „owcza głowa”, pieczona, wędzona lub gotowana. Tradycyjna potrawa z zachodniej Norwegii, najczęściej jedzona w okresie przedświątecznym.

**** Skjorta og ræva (nor.) – koszula i dupa.

***** Šlahtti (płn.-lap) – deszcz ze śniegiem.

****** Slåbbå – tradycyjne samskie naleśniki z dodatkiem krwi renifera.

******* Muohtariekta (płn.-lap) – płat śniegu na gołej ziemi.

******** Geardni (płn.-lap) – skorupa śnieżna, skorupa lodowa.

********* Din lille jævel (nor.) – ty mały gnojku.

********** Pyse (nor.) – ciota, mięczak.

*********** Bjørnevåk – „przebudzenie niedźwiedzia”, w kalendarzu runicznym 22 maja.

************ Cytat z Ewangelii św. Marka za Biblią Warszawską.

(Przepraszam za taką mnogość przypisów, nie dało się inaczej!)

W krajach skandynawskich 13 stycznia, czyli dwunasty dzień po Bożym Narodzeniu, jest uważany za ostatni dzień świąt. A Mari jest prawosławna, dla niej święta zaczynają się 6 stycznia.

Łapuszka/łapuszeczka to po rosyjsku dosłownie „łapka” („łapeczka”), ale z tego, co wyczytałam, używa się tego słowa również w kontekście „kochanie”, „skarbie”.

I linkuję rosyjskie łyżki.